Coronavirus — 21-ci əsrin bəlasımı? Təhlükə dərəcəsi nə qədərdir? Baş verənlərin reallığı nə qədərdir? Nə etməliyik?
17. марта 2020
Dr. Surəddin İsmayıl
Həkim
Bildiyiniz kimi, risk bölgəsindən (Almaniya) gəldiyim üçün hal-hazırda karantin şəraitindəyəm və elə ilk gündən bu vəziyyətlə əlaqədar hər gün axşam saatlarında məlumat verirəm. Bu gün bunu başqa formada etmək qərarına gəldim. Beləki, gözləmədiyim şəkildə çoxlu suallar verildi, yanlış məlumatlar gəldi. Azərbaycan internet axtarış portalında da bu haqda az yazının olması məni, bu günümü bu yazıya həsr etməyə istiqamətləndirdi. Müxtəlif xarici məqalələrdən bəhrələnərək ərsəyə gətirdiyim bu yazının suallarınıza cavab verəcəyini ümid edirəm.
CoV ailəsi 1960-cı illərdən tibbə məlumdur və əsasən heyvanlar arasında yaygın olan böyük bir virus qrupudur. Nadir hallarda heyvandan insana və daha sonra insandan insan yoluxur.
CoV adi «soyuqlama» halından Orta Şərq Tənəffüs sindromu (Meadle East Respiratory Syndrome, MERS-CoV) və Ağır Kəskin Tənəffüs sindromu (Severe Acute Respiratory Syndrome, SARS-CoV) kimi daha ciddi xəstəliklərə səbəb olan virus ailəsidir. Aparılan geniş araşdırmalar əsasında SARS-CoV misk pişiklərindən, MERS-CoV isə təkhürgüclü dəvələrdən insana keçdiyi müəyyənləşdirilib. Günümüzdə hələ insanlara yoluxmamış, ancaq heyvanlarda izlənən çoxlu CoV növü mövcuddur. CoV-ların insanlar arasında dolaşan alt-tipləri (HCoV-229E, HCoV-OC43, HCoV-NL63 ve HKU1-CoV) əhali arasında «soyuqdəymə» kimi bilinən hallara səbəb olur. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, bu işdə başqa qrup viruslar da aktiv iştirak edir.
CoV infeksiyası ilə əlaqədar ilk beynəlxalq təcili səhiyyə vəziyyəti 2003-cü ildə rastlaşıb. Beləki, bu zaman SARS-CoV, öncədən bilinməyən bir virus kimi (red. COVID19 kimi) ortaya çıxmış və yüzlərlə insanın həyatını itirməsinə səbəb olmuşdur. Təqribən 10 il sonrasa CoV ailəsindən daha əvvəl heyvan və insanlar arasında varlığı məlum olmayan MERS-CoV (Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus) aşkar olundu. Beləki, 2012 -ci ilin sentyabr ayında S. Ərəbistanında insanlar arasında tapıldı, fəqət ilk xəstəlik hallarının İordaniyanın Zarqa şəhərində olduğu təspit olunmuşdu.
İndisə keçək günümüzdə əvvəlcə epidemiya (infeksiyon xəstəliyin bir ərazidə geniş yayılması), daha sonra da pandemiyaya
(red. infeksiyon xəstəliyin sərhədləri aşması, qitələrarası vəziyyət alması, ikinci belə bir xəstəlik QİÇS-AIDS infeksiyasıdır) səbəb olan COVID19 koronavirusuna.
31 dekabr 2019-cu ildə Ümumdünya səhiyyə təşkilatının Çin ofisi Çinin Hubey əyalətinin Vuhan şəhərində etiologiyası (səbəb) naməlum pnevmoniya (ağciyər iltihabı-sətəlcəm) hallarının qeydə alındığı elan etdi. Artıq yanvarın 7-sində yeni səbəbkarın koronavirus ailəsindən olduğu müəyyənləşdirildi və ona COVID19 ismi verildi. 4 sinfi (alfa, beta, qamma və delta) olan bu CoV-un insan, donuz, yarasa, pişik, it, gəmirici həmçinin qanadlılar olmaqla evcil və vəhşi heyvanlar arasında tapıldığı bildirilir.
Yoluxma heyvan-insan, insan-insan yolu ilə aşağıdakı mexanizmlərlə baş verir.
- Bədən kontaktı: qucaqlaşma, öpüşmə, toxunma və s.;
- Damcı şəklində: yuxarı tənəffüs yollarından çıxan mayelərin (öskürmə, asqırma, danışma, gülmə və s. zamanı) sağlam insanın göz, ağz və burun selikli qişaları ilə təması nəticəsində. Yoluxma məsafəsi dəyişkəndir, məs. asqırma zamanı damcılar havada 2-3 metr məsafəyə kimi yayıla bilir. Kritik məsafə 1,8 metr kimi dəyərləndirilir;
- Məişət yolu: kontaminə olmuş səthlərin xüsusilə "high-touch" səthlərin- qapı dəstəyi, telefon, pult və s.kimi səthlərin əllə təmasından sonra əlin göz, ağız və burunla təması nəticəsində. CoV 2-3 gün, bəzi tədqiqatlara görəsə 9 günə qədər metal, şüşə və plastik üzərində qala bilər, fəqət bu zaman ərzində virusun sayı sürətlə azalır. Lakin məhz yeni virusun bu istiqamətdə xüsusiyyətlərini (yoluxuculuq qabiliyyəti, davamlılığı və s.) təəssülər oosun ki, dəqiq bilmirik;
- Fekal-oral yolu: virus nəcisdə tapılsa da, yayılma da bu yolun əhəmiyyəti azdır;
Vertikal yolla yoluxma, yəni anadan bətndəki körpəyə yoluxma halı inkar olunmuşdur. 9 hamilə qadın üzərindəki tədqiqat bunu sübut edib.
1 yoluxmuş insanın 2-4 sağlam şəxsi yoluxdurma qabiliyyəti var. Amma bir Superspreader halı, yəni bir insanın daha çox sayda insanı yoluxdurması mümkündür. Elə bu hazırki fövqaladə vəziyyəti izah edə bilər.
Virus yuxarı tənəffüs yollarından daxil olarkən aşağı tənəffüs yollarına keçib, daha ciddi fəsadlar törətməzdən əvvəl boğaz/udlaq və burun selikli qişasının hüceyrələrində toplanır və «çoxalır» (red. bu hissəni yadınızda saxlayın!). Və nəticədə yoluxmuş şəxs inkubasiya dövründə hər ağzın açanda ya asqıranda ətrafa çoxlu virus səpir.
Bu dövr törədicinin (indiki halda COVID19, beta alt-tipi) orqanizmə daxil olmasından ilk xəstəlik əlamətlərinin meydana çıxmasına qədərki müddətə deyilir. Müxtəlif faktorlardan (yaş, cins, yanaşı xəstəliklərin olub-olmaması, stres, immunitetin zəifliyi və s.) asılıdır və buna görə 2-14 gün arasında dəyişir. Əhali arasında təşvişə səbəb olan karantin müddəti bununla müəyyənləşdirilir. (red. burda qeyd etməliyəm ki, günümüzdə PZR (polimeraza zəncirvari reaksiya) müayinəsi sayəsində virusla yoluxmanı 24 saat içində müəyyənləşdirmək olar və mənfi nəticə olduğu halda, karantinə ehtiyac yoxdur. Bu tibbi-elmi faktdır. Lakin hazırda pandemiya yaşadığmıza görə əlavə ehtiyat tədbirlərinə ehtiyac yarandığıdan, ikinci test zərurəti yaranıb və ona qədərki dövrün karantin şəraitində keçirilməsi məsləhətdir!).
İnkubasiya dövründən sonra əlamətlər meydana çıxır. Meydana çıxan xəstəlik və ya əlamətlər müxtəlif və fərdi olmaqla adi qrip vəziyyətindən ağır tənəffüs xəstəliyinə qədər geniş spektri əhatə edir:
- Adi qrip vəziyyəti dediyimiz hal (qrippoz) quru öskürəkdə, burunaxma, asqırma, ümumi halsızlıq, qısa sürən və yüksək olmayan hərarət (37,5-38,5°C) boğaz və bəzən baş ağrısı, ishal kimi qeyri-spesifik əlamətlərlə özünü göstərir;
- Pnevmoniya və bronxit kimi daha ağır və ya kəskin tənəffüs xəstəliklərisə bunlarla yanaşı özünü tənəffüs çatışmazlığı, ciddi ümumi halsızlıq, yüksək (>38,5°C) və davamlı hərarətlə özünü göstərir;
- 17-29 % hospitalizasiya hallarında ağır hipoksiya ilə gedən kəskin tənəffüs çatışmazlığı, daha sonrasında kəskin böyrək çatışmazlığı inkişaf edir. Ən təhlükəli vəziyyət viral sepsisdir.
Xüsusi xəstə qrupları:
- Yaşlı və immun sistemi zəif olan şəxslərdə infeksiyanın atipik gedişi rastlana bilər, məsələn, xəstəliyin inkişaf etməsinə baxmayaraq, hərarət olmaz. Məhz belə gizli gedişə və digər tərəfdən yorulmuş bədən və müqavimətə görə ölüm halları əsasən bu qrup insan arasında daha çox təsadüf olunur;
- Uşaqlarda gedişat ya yumşaq ya da əlamətsiz olur. Hərarət 39°C-dən aşağı olur. Buruntutulma/-axma, ishal, öskürək kimi əlamətlər rast gəlinir. Ümumi vəziyyətləri təsirlənmir.
Müalicəsi
Xəstəliyin xüsusi müalicəsi yoxdur. Eyni zamanda istifadə olunan peyvənd də yoxdur.
Birləşmiş ştatlarda peyvəndin tapıldığı və sınaqda olduğu bildirilir.
Yuxarıda qeyd edilən birinci halda hətta xəstəlik özü-özündən keçib gedir, adi yaz-payız vaxtı yaşadığımız virus səbəbli burunaxmalar, öskürəklər kimi. Sadəcə ehtiyac yaranarsa, simptomatik müalicə — ağrıkəsici, hərarətəleyhinə, öskürəkəleyhinə və s. dərmanlarla olar.
İkinci və üçüncü hallarda isə xəstəxana şəraitində ixtisaslaşmış heyət tərəfindən xüsusi tibbi tədbirlərə ehtiyac var və vacibdir. Bunlar haqqında geniş məlumatı burda yazmağı gərəkli hesab etmirəm.
Proqnoz:
Proqnoz ümumilikdə yaxşıdır. Çox hallarda simptomlar həfifdir. Fəqət ömrünün 6cı onilliyinə başlamış şəxslərdə ağır şəkil alır. Xüsusilə qeyd etdiyim kimi daha yaşlı, yanaşı xəstəlikləri, immun sistemi zəif olanlarda proqnoz pisdir.
Yaxşı halda meydana çıxan simptomlar 2 həftə içində sönür.
Yaşa uyğun ölüm halları:
Yaş Ölüm [%]
0-9 — 0
10-19 0,2
20-29 0,2
30-39 0,2
40-49 0,4
50-59 1,3
60-69 3,6
70-79 8,0
> 80 14,8
Bütün bunları bildikdən sonra düşünürəm ki, sizlərə artıq daha rahat olar və gəlin birlikdə nələrə diqqət etməyimizə, yoluxma hallarının qarşısını almaq və bəlanın tezliklə çəkilməsi üçün nələr edə biləcəyimizə birlikdə baxaq:
- Ümumi şəxsi higiyena: əllərin sabunla yuyulması, dezinfeksiyası, "high-touch" qrupuna daxil olan əşyalarla təmasdan sonra xüsusilə;
- Maskalardan və dezinfeksiya məhsullarından istifadə edin;
- Məsafə saxlayın;
- Daha irəli gedin: təkcə asqıranda, öskürəndə yox, danışanda hətta güləndə də ağzınızı tutun, sonrasa əlinizi dezinfeksiya edin;
- Qrup şəklində insanların olduğu yerdən çəkinin, lüzum olmadıqca çölə çıxmayın, görüşlər keçirməyin;
- Qucaqlaşma, əllə görüşmə, öpüşmə və s. kimi salamlaşma şəkilləri nə ara verin, əllə görüşmələrdən sonra əlləri dezinfeksiya edin;
- Uşaqların bu kimi şeylərə riayət etməsinə xüsusi diqqət edin;
- Çiy ət məhsullarını yaxşı bişirin;
- Çoxlu soyuq olmayan maye qəbul edin, boğazınızı yaxalayın - qarqara, burnunuzu təmizləyin, beləliklə yoluxma halında virusun orda toplanmasının qarşısını almış olarsınız;
- Ferma, bazar, tövlə, zoopark kimi yerlərdən uzaq durun;
- Əlamətləri olan insanlarla ünsiyyətdə diqqətli olun, mümkünsə ünsiyyətdə olmayın, hər iki tərəf üçün xeyirlidir;
- Riskli bölgələrdən gələnlərlə təmasdan, ünsiyyətdən çəkinin;
- Riskli bölgələrə səyahət etməyin;
Bütün bunlar ola bilər ki, virusu məhv etməsin, xüsusilə çoxlarının dilindən düşməyən maska, lakin hazırki fövqaladə vəziyyəti tezliklə dəyişməyə kömək edəcəyinə əmin olun, riayət edin və başqalarının da bunlara riayət etməsinə nəzarət edin! Uğur olsun!
Hörmətlə,
Dr. Surəddin İsmayıl
17.03.2020, Qobustan şəhəri, Karantin bölgəsi.
Самые удивительные новогодние ёлки мира
ТОП-17 красивейших замков Европы
Рынки Брюсселя: лучшие места для вкусной еды в городе
Европейские рождественские ярмарки 2024: Путеводитель по самым сказочным событиям зимы
Топ-10 блюд уличной кухни в Брюсселе, которые вам обязательно нужно попробовать
Эмми Нётер — женщина, влюбленная в математику
Боны и банкноты мира: 1000 марок Германской империи
Три лучших однодневных путешествия из Берлина
Рождественские чудеса Хельсинки: Праздничная магия в сердце Финляндии
Рынки в Люксембурге, которые стоит посетить
Рождественские ярмарки Кёльна 2024
Ужесточение Пограничного Контроля в Германии: Причины, Последствия и Влияние на Европу
Больше на Masim💛vа
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
